پروانه ساختمان دو نسخه‌ای میشود جزئیات طرح آخوندی برای رفع «تضاد منافع» در نظام مهندسی ساختمان و واکنش مهندسان
«تضاد منافع» در حوزه‌های مختلف بازار مسکن، از مرحله تشخیص توسط وزیر راه و شهرسازی عبور کرده و معاونت مسکن و ساختمان برای د‌‌رمان این عارضه در اولین حوزه فراگیر در این بازار، یک برنامه سه‌منظوره تد‌‌ارک دیده که قرار است در قالب اصلاح مبحث دوم مقررات ملی ساختمان اعمال شود.
حوزه ساختوساز اخیرا از جنبه «تضاد منافع ناشی از نوع و نحوه فعالیت مهندسان- ناظر و سازمان نظام مهندسی» مورد توجه وزارت راهوشهرسازی قرار گرفته و بنا شده این وزارتخانه از طریق اصلاح مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، در این حوزه خانه‌تکانی انجام دهد. عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی معتقد است: سه ماموریت همزمان سازمان نظام مهندسی در ارتباط با مهندسان ساختمانی، هر کد‌‌ام با دیگری در تضاد است و باید مورد بازنگری قرار گیرد. در حال حاضر سازند‌‌ه‌ها هیچ اختیاری برای انتخاب مهند‌‌س‌ناظر مورد نیاز خود ندارند و سازمان نظام مهندسی به‌صورت مستقیم، معرفی مهندس به مالک را انجام میدهد. این سازمان در عین حال، وظیفه نظارت بر فعالیت مهندسان ناظر و همچنین رسیدگی به جرایم و تخلفات احتمالی آنها را نیز برعهده دارد.
در حال حاضر متولی بخش مسکن در دولت که یکی از وظایف اصلی‌اش پایش حقوق مردم - به عنوان بهره‌برد‌‌ارانی که از پروسه ساخت ساختمانها در زمان احداث قطعا بی‌خبرند- است، قصد دارد انحصار کنونی را بشکند. برای خانه‌تکانی مهندسی در بازار ساختوساز، یک برنامه سه منظوره در قالب اصلاح مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، طراحی شده است.
براساس برنامه اول، صدور پروانه ساختمانی در شهرداری از حالت تک نسخه تغییر میکند و به جای آن، دو پروانه به ترتیب تحت عناوین «پروانه شهرسازی» و «پروانه ساخت» صادر خواهد شد. پروانه اول صرفا به نام مالک زمین است که مطابق آن، امتیازها و حقوق مربوط به ملک شامل نوع کاربری، میزان تراکم و سایر ضوابط شهرداری، برای ملک تثبیت و تعیین میشود.پروانه اول تاریخ مصرف ندارد بنابراین، مالک عجله‌ای در ساخت ندارد بلکه هر زمان بنیه مالی مناسب برای ساختوساز داشت، می‌تواند از طریق سازنده دارای صلاحیت اقدام کند؛ این شیوه مانع از افزایش تعداد ساختمانهای نیمه‌کاره میشود.
پروانه دوم نیز که همان مجوز رسمی ساختوساز است فقط به سازنده صلاحیت‌د‌‌ار ارائه خواهد شد. د‌‌ومین برنامه برای اصلاح ضوابط ساختوساز، ایجاد بازار رقابتی برای انتخاب مهندسان ناظر است. بر این اساس، قرار است حق انتخاب مهند‌‌س‌ناظر در بازار مهندسی، به مالک زمین آماد‌‌ه ساخت، داده شود تا در فضای رقابتی، مهندسان براساس سوابق قبلی و کارنامه کیفی‌شان در بازار ساخت و ساز، بدون واسطه توسط مالکان و سازند‌‌ه‌ها انتخاب شوند. در عین حال با مکانیزم «بازرس فنی» کماکان بر حسن خدمات مهند‌‌سان‌ناظر نظارت عالیه خواهد شد.
معاونت مسکن وزارت راهوشهرسازی که در حال حاضر کار اصلاح مبحث دوم مقررات ملی ساختمان را جلو می‌برد، این تحولات را در رفع تضاد منافع از حوزه مهندسی ساخت و ساز موثر می‌د‌‌اند. دو سال پیش وزیر راهوشهرسازی، فعالیت مشاوران املاک در حوزه معاملات مسکن را نیز آغشته به «تضاد منافع» عنوان کرد و گفته بود: اینکه یک مشاور املاک در آن واحد، هم برای متقاضی فروش و هم برای متقاضی خرید مسکن، بازاریابی و مشاوره انجام دهد مصد‌‌اق بارز تضاد منافع است. این حوزه هنوز مغفول مانده اما حوزه ساختوساز به‌زود‌‌ی از طریق نسخه اصلاحی مبحث دوم، جراحی مقرراتی میشود.
با این حال جامعه مهندسان ناظر باوجود آنکه اصلاحات مدنظر دولت را همراستا با الگوی جهانی و به نفع بازار ساختوساز میدانند اما توجه دولت را به سمت برخی ضوابط معلق اما موثر و پیش‌نیاز این اصلاحات، جلب میکنند از جمله اینکه، پیش از دو نسخه‌ای شدن پروانه ساختمانی و آزاد‌‌سازی حق انتخاب مهند‌‌س‌ناظر، باید مفاد دیگری از مبحث دوم همچون شناسنامه‌فنی ساختمان و همچنین به‌کارگیری سراسری مجری ذیصلاح – به جای بسازوبفروش- عملیاتی شود.
چند سوال اساسی قبل از تغییر قانون
معاون اسبق خدمات مهندسی سازمان نظام مهندسی تهران با بیان اینکه در ضرورت اصلاح و به روز آوری قانون نظام مهندسی و مقررات ملی ساختمان متناسب با نیاز امروز جامعه مهندسی ترد‌‌ید‌‌ی وجود ندارد، به «دنیای اقتصاد» گفت: هر گونه تغییر در این زمینه مستلزم چند ملاحظه عمده است که اولین آن، پاسخ به این سوال است که آیا تا امروز که وزارت راهوشهرسازی به فکر اصلاح مبحث دوم مقررات ملی و قانون نظام مهندسی ساختمان افتاد‌‌ه است، از تمام ظرفیت‌های فعلی قانون و مبحث دوم، استفاده کامل شده است یا خیر؟
رضا حید‌‌ریون تصریح کرد: ماده 33 آیین نامه اجرایی قانون نظام مهندسی، مقرراتی بود که وزارت راه و شهرسازی به‌عنوان متولی نظارت بر اجرای قوانین ، وظیفه داشت نسبت به عملیاتی شدن آن پیگیری‌های لازم را به عمل آورد و اگر امروزه میبینیم که پس از 10 سال وقفه در اجرای این قانون، با تلاش‌های به عمل آمده از سوی سازمان نظام مهندسی، به تد‌‌ریج در حال اجرایی شدن است باید قبل از هرگونه تغییر و اصلاح، کم‌کاری‌های گذشته در این زمینه و خسارت‌هایی که به مردم و بهرهبرداران وارد شده بررسی و آسیب‌شناسی شود.
وی با بیان اینکه شاید مقطع زمانی فعلی، زمان مناسبی برای انجام اصلاحات در قانون نظام مهندسی و مبحث دوم مقررات ملی ساختمان نباشد، تاکید کرد: بهتر است وزارت راهوشهرسازی اجازه دهد ماده 33 قانون نظام مهندسی و سایر مواد مرتبط با امر نظارت مهندسان ناظر که هم‌اکنون برای ساختمانهای بالای 2000 متر عملیاتی شده در تمام متراژها و برای همه ساختمانها اجرایی شده و سپس نسبت به اصلاحات مورد نیاز اقدام شود.
دفاع آماری از وضع موجود
معاون اسبق خدمات مهندسی سازمان نظام مهندسی تهران گفت: نگاهی به آمارهای دو سال اخیر از پیامد‌‌های اجرای ماده 33 قانون نظام مهندسی و برقراری نظام ارجاع کار به مهندسان ناظر نشان میدهد طی مدت فوق حضور مهندسان ناظر در پروژه‌ها60 درصد نسبت به گذشته افزایش و آمار حوادث و تلفات ناشی از گود‌‌برد‌‌اری‌ها 30 درصد نسبت به مدت مشابه در سالهای قبل کاهش یافته و همچنین با قطع ارتباط مالی بین مالک و ناظر روند ارائه گزارش تخلفات ساختمانی توسط مهندسان به مراجع قانونی حدود 20 درصد رشد داشته و د‌‌رنهایت کیفیت ساختمانهای بالای 2هزارمترمربع که در قالب ماده 33 و تحت کنترل‌های سازمان نظام مهندسی و توسط مجریان ذیصلاح ساخته شده به مراتب بالاتر از کیفیت ساختمانهای بساز وبفروشی است. حید‌‌ریون افزود: سوال دیگری که باید قبل از انجام هر نوع اصلاحات در قانون و مقررات فعلی پرسید‌‌ه شود، مبتنی بر تجربیات سالهای گذشته است؛ اینکه آیا رقابتی شدن ارائه خدمات مهندسی در نهایت آثار مثبتی به همراه خواهد داشت؟ حید‌‌ریون افزود: از سال 74 تا 92 به مدت 18 سال، انتخاب مهندس ناظر توسط شهرداری عملا به صورت رقابتی در حال انجام بود که اگر نگوییم کیفیت بسیار پایین ساختمانها طی این دوره به طور کامل محصول این رقابت بودند ، نمی توان آن را بی تاثیر از این انتخاب دانست. وی تصریح کرد: کاهش عمر ساختمانها به یک سوم و اتلاف 5 برابری در مقایسه با آمارهای جهانی و فوت روزانه یک نفر در حوادث ناشی از عدم رعایت موارد ایمنی در ساختوسازهای شهر تهران، حاکی از آن است که نظام ارائه خدمات مهندسی رقابتی از حدود دو دهه قبل امتحان خود را پس داده و عملا شکست خورده است.
انتخاب ناظر توسط مالکان، اجحاف به بهرهبرداران است
حید‌‌ریون قیاس ساخت وسازهای شهری با طرحهای عمرانی در انتخاب رقابتی مهندسان ناظر را امری کاملا اشتباه دانست و گفت: در طرحهای بزرگ عمرانی مالک و بهره‌برد‌‌ار یکی است و به همین خاطر کارفرما تلاش میکند از بهترین مهندسان ناظر استفاده کند، اما در ساختوسازهای شهری که سازندگان، خود بهره‌برد‌‌ار نیستند و ملک خود را بعد از اتمام دوره ساخت به مردم یا مصرف‌کنند‌‌گان می‌فروشند، رقابتی شدن انتخاب ناظر منجر به افت شد‌‌ید و مضاعف کیفیت آپارتمان‌های مسکونی میشود.وی افزود: چه کسی باید مد‌‌افع حقوق بهرهبرداران که مصرف‌کنند‌‌گان نهایی ساختمان هستند باشد، افرادی که شاید یک بار در تمام طول عمر خود با پس‌اند‌‌از اند‌‌ک موفق به خرید ساختمان میشوند.
وی همچنین با اشاره به ایجاد نقش بازرس فنی در پیش نویس اصلاحیه مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، توضیح داد: چگونه است وقتی که هنوز نتوانسته‌ایم سازنده ذیصلاح را به‌عنوان یک الزام مهم قانونی در ساختوسازهای شهری عملیاتی کنیم، می‌خواهیم رکن جد‌‌ید‌‌ی را به‌عنوان بازرس فنی که نتیجه‌ای جز تحمیل و افزایش هزینه‌های ساختوساز برای مردم و دامن زدن به رکود ساختمانی نخواهد داشت ایجاد نماییم.
حید‌‌ریون افزود: هر چند تمام مواردی که در راستای اصلاحیه قانون نظام مهندسی و مبحث دوم مقررات ملی ساختمان هم‌اکنون از سوی مسوولان وزارت راهوشهرسازی مطرح است، مطابق با الگوهای جهانی است، اما مقطع زمانی فعلی دوران مناسبی برای اعمال این اصلاحات نیست. وی اقدام برای تغییر قانون و مقررات در مقطع زمانی فعلی را مساوی با بی‌اثر کردن تمام تلاش‌ها برای اجرای قانون طی دو سال گذشته و ضربه به روند رو به رشد فعلی در راستای افزایش کیفیت ساختوسازها و کاهش تلفات جانی و مالی عنوان کرد.
ضعف اصلی نظارت رقابتی بر ساخت
عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی تهران با تاکید بر عدم همراستایی منافع مالک و بهره‌برد‌‌ار از روند نظارت بر پروژههای ساختمانی گفت: چگونه می‌توان زمانی که مالک و بهره‌برد‌‌ار از واحد‌‌های مسکونی، یک شخص واحد نیست، به بساز و بفروش‌ها اجازه داد مطابق با سلیقه و نظر خود مهندس ناظر انتخاب کنند؟
حید‌‌ریون با تاکید بر اینکه به طور قطع، دغدغه مسوولان وزارت راهوشهرسازی در این زمینه اند‌‌یشه‌ای مثبت است، رقابتی شدن نظارت را تنها برای زمانی مفید دانست که نظارت به‌عنوان حرفه تخصصی و تنها شغل مهندسان شناخته شود و نه در این فضایی که با عدم تناسب عرضه و تقاضا شاهد تخفیف‌های 80 د‌‌رصد‌‌ی در تعرفه خدمات مهندسی برای فعالیتهای مهندسی هستیم.
حید‌‌ریون افزود: هر چند تمام مواردی که در راستای اصلاحیه قانون نظام مهندسی و مبحث دوم مقررات ملی ساختمان هم‌اکنون از سوی مسوولان وزارت راهوشهرسازی مطرح است، مطابق با الگوهای جهانی است، اما مقطع زمانی فعلی دوران مناسبی برای اعمال این اصلاحات نیست و به نحوی منجر به بی‌اثر کردن تمامی تلاش‌ها طی دو سال اخیر در اجرای قانون و افزایش کیفیت ساختوساز خواهد شد.
رقابتی شدن خدمات مهندسی با تامین زیرساخت‌ها
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان در این باره به «دنیای اقتصاد» گفت: آنچه وزیر راهوشهرسازی در خصوص تغییر رویه فعلی ارائه خدمات مهندسی و نظارت بر کار مهندسان بر آن تاکید دارد به‌طور خلاصه افزایش کیفیت ساختوساز از طریق رقابتی شدن ارائه خدمات مهندسی از جمله موضوع نظارت است. حامد خانجانی افزود: این در حالی است که اکبر ترکان، رئیس سازمان نظام مهندسی کشور نیز همراستا با وزیر، موضوع بازنگری در نظامات اداری در مبحث دوم مقررات ملی ساختمان را برای خروج از رکود ساختوساز امری موثر و ضروری می‌د‌‌اند.
وی با بیان اینکه به‌طور کلی عرصه ساختوساز در کشور تحت ضوابط دو نظام اصلی فنی و اجرایی کشور به تولی‌گری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و نظام ساختوساز شهری به تولی‌گری وزارت راهوشهرسازی قرار دارد، توضیح داد: در نظام فنی و اجرایی بر اثر تکرار و تجارب اجرای پروژه‌ها، ترکیب‌های مختلفی از برون‌سپاری بسته‌های کاری پروژه به رسمیت شناخته شده است؛ این در حالی است که آنچه هم‌اکنون در ضوابط ساختوساز شهری و مباحث مقررات ملی ساختمان در تعریف روابط بین مالک، طراح، ناظر و مجری در نظر گرفته شده است، موید روش متعارف سه عاملی در نظام فنی و اجرایی است.
خانجانی افزود: در این روش که به‌عنوان معمولی‌ترین، سنتی‌ترین و عمومی‌ترین روش اجرای پروژه‌ها به حساب می‌آید، کارفرما با قرارد‌‌اد‌‌های جد‌‌اگانه‌ای مشاور را به‌عنوان بازوی طراحی و پیمانکار را به‌عنوان بازوی اجرایی به خد‌‌مت میگیرد.
وی با اشاره به معایب این روش تصریح کرد: امروزه این روش در دنیا، به علت بروز معایبی مانند: مواضع مختلف کارفرما، مشاور و مجری در قبال پروژه، شکل‌گیری روابط خصمانه بین آنها و بروز حد‌‌اکثر اد‌‌عاها، طولانی شدن توالی فرآیند‌‌ها به دلیل عدم همپوشانی طراحی و ساخت و زمانبر بودن اصلاح طراحی در زمان ساخت و همچنین این موضوع که در این شیوه شخص حقیقی یا حقوقی، مسوول کامل پروژه نیست، کمتر مورد استفاده قرار میگیرد.
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان گفت: به نظر میرسد اظهارات وزیر راهوشهرسازی بر لزوم اصلاح فرآیند‌‌های اداری نظارت بر ساختوساز و رقابتی شدن انتخاب ناظر، با هدف انجام اصلاحاتی در روش‌های تنظیم قرارد‌‌اد ساخت و حقوق متقابل عوامل اجرای پروژه‌ها به جهت تامین انتفاع کلیه ذی‌نفعان پروژه تاکید دارد. خانجانی افزود: آنچه در این زمینه قابل تامل است سیاست‌گذاری و نحوه خروج از شرایط فعلی و ورود به ضوابط جد‌‌ید‌‌ی است که امکان تحقق آن به سبب زیرساختهای موجود باید مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد.
وی ادامه داد: امروزه ساختوساز شهری در ایران از مشکلات متعددی نه تنها در قوانین و مقررات، بلکه در نحوه اقدامات و تعامل د‌‌ستگاه‌های مسوول و همچنین موارد متعد‌‌د اجرایی و کارگاهی از جمله وفور تولید و عرضه مصالح غیراستاند‌‌ارد، نیروی کار فاقد صلاحیت و عدم رواج فناوری‌های روز رنج می‌برد. خانجانی تاکید کرد: اصلاح ضوابط موجود به طور قطع باید با تغییر شرایط و تامین زیرساختهای لازم همراه بوده تا همانند 20 سال گذشته، مفاد قانونی غیراجرایی تلقی نشود.
اجرای کامل مقررات ملی ساختمان، راه‌حل نهایی!
یکی دیگر از اعضای سازمان نظام مهندسی، اجرای کامل قانون نظام مهندسی و مقررات ملی ساختمان را مهمترین راه‌حل مشکلات فعلی در فرآیند‌‌های ساختوساز عنوان کرد و گفت: بهتر است وزارت راهوشهرسازی اجازه اجرای کامل و نه فقط مورد‌‌ی مقررات ملی ساختمان را صادر کند تا مشکلات سازمانی و اجرایی موجود مرتفع شود.
امیر حسین مفید تصریح کرد: متاسفانه آن چه در حال حاضر به‌عنوان مهمترین معضل ارائه خدمات مهندسی مطرح است اجرای مورد‌‌ی مقررات است که این اجرای مورد‌‌ی توازن مورد نظر قانونگذار برای دستیابی به بالاترین کیفیت را مختل کرده و باعث لوث شدن کل قانون میشود و در اذهان عمومی به صورتی جلوه میکند که آن قانون کیفیت لازم را برای حل مشکل ندارد. وی با تاکید بر اینکه سازمان نظام مهندسی کشور ماهیتی غیردولتی دارد و به‌عنوان یک NGO تشکیل شده و فعالیت میکند، توضیح داد: در حالی که این سازمان به‌عنوان یک NGO، با هدف ایجاد یک تشکل حرفه‌ای و تخصصی اما مستقل از دولت، تحت نظارت و قوانین بالاد‌‌ستی وضع شده و توسط حاکمیت اداره و کنترل میشود با توجه به اهمیت آن از بد‌‌و تاسیس، به دلیل نوپا بودن مورد اعمال سلیقه‌های شخصی قرار گرفته است و متناسب با افزایش نقشی که در پی اهمیت یافتن امر ساختوساز و موقعیت خاص ایران در برابر زلزله و سایر بلایای طبیعی طی سالهای اخیر داشته است، به دلیل برخی سیاسی‌کاری‌ها و هجمه‌ها، اهداف سازمانی آن به‌عنوان یک NGOنیز به چالش کشید‌‌ه شده است.
مفید با بیان اینکه هم اکنون نمونه‌های مشابه سازمان نظیر سازمان‌های حرفه‌ای کانون وکلا، سازمان نظام پزشکی و ... کاملا به صورت غیردولتی و به‌عنوان یک NGO در حال فعالیت هستند، گفت: طی چند روز گذشته مسوولان دولتی نظر خود را مبنی بر انتخاب مهندس ناظر توسط کارفرما یا همان مالک، اعلام کرده که متاسفانه با توجه به مقررات ملی ساختمان فعلی و اهداف عالی قانونگذار و سازمان نظام مهندسی به منظور ارتقای کیفیت ساختوساز همخوانی ندارد.
